T 72
sowiecki czołg opracowany na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.
Przekrój czołgu zbudowany w celach szkolenia załóg , oraz serwisu naprawczego. W czołgu zamontowane są wszystkie podzespoły mechaniczne. Dzięki braku pancerza można poznać budowę i rozmieszczenie podzespołów mechanicznych w tak skomplikowanym pojeżdzie jakim jest czołg.
Kadłub czołgu wykonano spawając płyty pancerne. W przedniej części kadłuba zastosowano pancerz warstwowy. Wierzę czołgu wykonano jako odlew.
W kadłubie pojazdu można wyróżnić trzy przedziały: z przodu kadłuba kierowania, za nim bojowy przykryty obrotową wierzą oraz ostatni napędowy. Załoga czołgu jest trzyosobowa: kierowca, dowódca i działonowy. Kierowca swoje stanowisko ma w osi wozu w przedziale kierowania. Po obu jego stronach znajdują się zbiorniki paliwa. Do zajmowania miejsca służy unoszony i przekręcany na prawo właz. Kierowca do obserwacji dysponuje jednym peryskopem oznaczonym TNPO 168 W, w czasie nocy wymienia się go na noktowizor aktywny TWNE 4 E. Pozostali członkowie załogi swoje stanowiska mają w obrotowej wierzy: dowódca po prawej stronie, działonowy po lewej. Dowódca do obserwacji wykorzystuje związany z obrotową wieżyczką, dzienno-nocny przyrząd TKN 3 oraz dwa peryskopy. Stanowisko działonowego wyposażono w dzienny celownik TPD 2, nocny TPN 1 49 23 oraz dalmierz stereoskopowy. Do obserwacji nocnej załoga wykorzystuje przyrządy bazujące na noktowizji aktywnej.
Uzbrojenie czołgu T 72 stanowi gładkolufowa armata 2 A 26 M2 kalibru 125 mm wyposażona w osłonę termoizolacyjną i przedmuchiwacz lufy. Armata jest ładowana przez zmechanizowany układ zasilania z szybkostrzelnością wynoszącą 7-10 strz/min. Magazyn amunicji (22 sztuki) znajduje się pod podłoga wieży. Stąd specjalny mechanizm pobiera naboje i dosyła do komory nabojowej. Łuski są automatycznie usuwane na zewnątrz wozu przez specjalny luk. W razie awarii układu zasilania armaty możliwe jest ręczne ładowanie pocisków przez załogę. Zapas amunicji T 72 wynosi 39 sztuk. Dodatkowe uzbrojenie stanowi sprzęgnięty z armatą karabin maszynowy kalibru 7.62 mm z zapasem 300 sztuk amunicji, wyrzutnie granatów dymnych (12 sztuk) oraz przeciwlotniczy karabin maszynowy kalibru 12.7 mm. Karabin przeciwlotniczy jest montowany na włazie dowódcy i obsługiwany przez niego na zewnątrz wozu. Zapas amunicji wynosi 500 sztuk. Główne uzbrojenie wozu jest stabilizowane w dwóch płaszczyznach.
Napęd czołgu T 72 zapewnia umieszczona w tyle kadłuba w przedziale silnikowym jednostka napędowa oznaczona W 46. Jest to silnik dwunastocylindrowy, w układzie V, o zapłonie samoczynnym, doładowany mechaniczną sprężarką i chłodzony cieczą. Osiąga moc 574 kW (763 KM) przy 200 obr/min. Współczynnik mocy jednostkowej wynosi 14.0 kW/t. W górnej płycie przedziału silnikowego wykonano żaluzje pod którymi umieszczono chłodnice silnika i układu olejowego. Układ przeniesienia napędu składa się z przekładni wstępnej (zwiększającej obroty), dwóch planetarnych skrzyń biegów i przekładni bocznych. Kierowca dysponuje siedmioma biegami do przodu i jednym wstecznym. Skręt czołgu realizuje się poprzez włączenie niższego biegu w skrzyni po stronie pozostającej. Skrzynie biegów są sterowane za pomocą układu hydraulicznego.
Układ jezdny czołgu T 72 składa się z dwunastu kół nośnych z bandażami gumowymi. Koła są zawieszone na wałkach skrętnych. Z wahaczami pierwszych, drugich i ostatnich kół nośnych współpracują amortyzatory hydrauliczne. Koła napędowe z tyłu kadłuba, napinające z przodu. Regulacja napięcia gąsienic jest dokonywana na zewnątrz wozu za pomocą przekładni mechanicznych. Z każdej strony wozu znajdują się trzy rolki służące do podtrzymywania górnych gałęzi gąsienic.
Czołg T 72 wyposażono w układ ochrony przed bronią masowego rażenia i układ przeciwpożarowy. Wóz przystosowano do pokonywania głębokich przeszkód wodnych po dnie. W tym celu na włazie dowódcy montuje się specjalną rurę doprowadzającą powietrze oraz otwiera przegrodę pancerną pomiędzy przedziałami bojowymi i silnikowymi w celu dostarczenia powietrza do układu napędowego. Kierowca podczas pokonywania przeszkody wodnej, aby zachować odpowiedni kierunek jazdy, używa żyroskopu.
W okresie produkcji czołgu T 72 powstało wiele wersji tego wozu:
T 72A: zastosowano nowy celownik działonowego TPD K1 z dalmierzem laserowym, nowa armata 2 A 46, boczne fartuchy oraz zmodernizowane przyrządy obserwacji nocnej opartej na noktowizji aktywnej. Czołgi z pancerzem reaktywnym oznaczono T 72AW, wersja dowódcza T 72AK.
T 72M: ze wzmocnionym pancerzem przedniej części wieży. Była to wersja przeznaczona do sprzedaży do innych państw oraz produkcji licencyjnej.
T 72B: wzmocniono opancerzenie czołgu: w przedniej części kadłuba dodano płytę stalową grubości 16 mm oraz nowa, odlewana wieża z pancerzem z rdzeniem piaskowym wewnątrz odlewu, dodano wykładzinę antyradiacyjną, nowe granaty dymne kompleksu TUCZA, nowy silnik W 84 o mocy 618 kW (825 KM), wzmocniono zawieszenie. Budowano też wersję dowódczą oznaczoną T 72BK.
T 72S: (oznaczane też T 72MS lub T 72M 1M) zastosowano nową armatę 2 A 46 M1, zastosowano system wystrzeliwanych z armaty przeciwpancernych pocisków kierowanych kompleksu 9 K 120 SWIR (zasięg ppk 5000 m, przebijalność 750 mm jednorodnej płyty pancernej, dwie głowice kumulacyjne, czas dolotu na maksymalna odległość 8 s, masa pocisku 17.2 kg), zamontowano nowy układ stabilizacji armaty, nowe przyrządy obserwacyjno-celownicze działonowego, wzmocnione zawieszenie.
Na bazie elementów czołgu T 72 opracowano pojazdy pomocnicze:
MTU 72: most samobieżny, umożliwia przekraczanie przeszkód o szerokości 20 m pojazdom o masie do 60 t.
BREM 1, BREM 2: wozy zabezpieczenia technicznego.
IMR opancerzony wóz saperski.
Czołgi T 72 produkowano na licencji w Polsce, Jugosławii, Czechosłowacji oraz Indiach. W krajach tych powstały też modernizacje wozu. W Jugosławii już w latach 82-83 opracowano pojazd M 84 później M 84A, w Polsce powstał PT 91, na Słowacji T 72 MODERNA, na Ukrainie powstał T 72 BANAN.
Wozy T 72 są używane w wielu państwach (liczba sztuk w 1996 roku): Algieria (300), Bułgaria (300), Czechy (550), Finlandia (170), Indie (1400), Irak (300), Iran (150), Libia (150), Polska, Rosja (9000), Rumunia, Słowacja (270), Słowenia, Syria (1500), Węgry (125). Wojsko Polskie czołg przyjęło na wyposażenie w 1978 r. Początkowo były to wozy sprowadzane z ZSRR, później podjęto produkcje licencyjną. Polskie biura konstrukcyjne opracowały modernizacje T 72 oznaczoną PT 91 TWARDY. Obecnie na stanie jest 762 sztuki T 72M oraz 230 (dane z początku 2003 roku) PT 91.
Czołg T 72 w armii ZSRR zastąpił T 64. Wóz powtarza koncepcje konstrukcyjne swojego poprzednika. Prace nad T 72 rozpoczęto prawie równolegle z wprowadzaniem T 64 do jednostek bojowych. Było to spowodowane kłopotami z produkcją i użytkowaniem T 64 który zawierał wiele nowatorskich i skomplikowanych podzespołów (np. silnik). T 72 przejął wiele wad swego poprzednika. Jest bardzo wrażliwy na wybuchy min przeciwdennych (magazyn amunicji w podłodze w razie wybuchu miny może eksplodować kompletnie niszcząc czołg), kierowca ma złą widoczność ze swego stanowiska co utrudnia mu jazdę (dysponuje do obserwacji tylko jednym peryskopem o wąskim polu widzenia). Dużą wadą czołgu był przestażały układ napędowy (silnik wywodził się z jednostki napędowej czołgu T 34). Początkowo T 72 miał być wozem przejściowym do czas opracowania nowej konstrukcji. Jednak tak się nie stało i T 72 stał się podstawowym czołgiem rosyjskich sił pancernych i armii państw Układu Warszawskiego.
DANE TECHNICZNE T 72
Kraj: Rosja
Załoga: 3
Masa bojowa(kg): 41000
Współczynnik mocy (kW/t): 14.0
Nacisk jednostkowy na grunt(MPa): 0.082
Długość z armatą(mm): 9530
Długość kadłuba(mm): 6670
Szerokość(mm): 3460
Wysokość(mm): 2190
Prześwit przód/tył (mm): 470/470
Prędkość(km/h): 60
Zapas paliwa(litry):1400
Zasięg (km): 500
Podjazd(%): 60
Przechył boczny(%): 40
Ściana pionowa(m): 0.8
Bród bez przygotowania(m): 1.2
Szerokość rowu(m): 2.8
Silnik: w początkowych wersjach W 46 dwunastocylindrowy, w układzie V, o zapłonie samoczynnym, doładowany mechaniczną sprężarką i chłodzony cieczą, osiągający moc 574 kW (763 KM) przy 200 obr/min, w T 72B i późniejszych wersjach silnik W 84 o mocy 618 kW (825 KM).
Układ napędowy: mechaniczny, siedem biegów do przodu jeden do tyłu.
Zawieszenie: wałki skrętne, dwanaście kół nośnych, koła napędowe z tyłu, napinające z przodu.
Uzbrojenie(amunicja): armata 2 A 26 M2 gładkolufowa, kalibru 125 mm (39 sztuk), w późniejszych wersjach montowano armaty 2 A 46 i 2 A 46 M1, sprzężony karabin maszynowy kalibru 7.62 mm (3000 sztuk), karabin przeciwlotniczy NSWT kalibru 12.7 mm (500 sztuk), w wersji T 72S przeciwpancerne kierowane pociski wystrzeliwane z armaty kompleksu 9 K 120 SWIR (6 sztuk).
Pozostałe eksponaty 
